Quy luật dự đoán được

I want to credit Sheila Merzer (see acknowledgements) for making the dynamics of predictability clear to me. Once I understood this idea, so many things about teaching children with ASD became easier for me. I hope the discussion on this topic will help you too.

Nhu cầu dự đoán trước được mọi việc thể hiện trong cách chọn đồ chơi và mối quan tâm của trẻ.
Đó là các hình dạng ta vẫn thường thấy từ thế giới quanh mình, những thứ luôn vận hành theo một cách mọi lúc – đây là những tiền đề cần có để thu hút sự chú ý của trẻ này.

Mỗi trẻ mỗi khác nhưng tựu chung lại các bạn nhỏ của tôi đều thích nhất những thứ sau:

Cửa đóng và mở

Hòm thư

Bóng và những thứ rơi được để còn nhìn

Xếp hình vào khung

Biển chỉ đường

Ôtô (và bánh xe)

Chữ (số và hình dạng)

Những gì liên quan đến Disney

Máy xúc và các xe to...

...cả tàu hỏa và mọi thứ liên quan đến tàu hỏa

Đồng hồ - nhất là loại hình tròn và có số và kim

Voi và các con vật có hình dáng rõ ràng

Cầu

Thang máy

Dora

và SpongeBob

Tính dự đoán được sẽ là một nhân tố trong quá trình học của trẻ

Trẻ TK thích mọi thứ dự đoán được. Chúng cần đặc tính này hơn bất kỳ trẻ nào để hiểu thế giới quanh mình. Trẻ TK có thể phát sinh các vấn đề hành vi do nhu cầu tăng cao về tính dự đoán. Cha mẹ nào hiểu được nhu cầu dự đoán được của trẻ sẽ biết cách tận dụng nhu cầu này để giúp trẻ học tốt hơn. Cha mẹ đó cũng sẽ biết cách tránh dạy trẻ trở nên ngỗ ngược.

Trẻ TK thường làm rất nhiều việc để đảm bảo mọi thứ dự đoán trước được. Chúng muốn đồ chơi phải hoạt động đúng như dự đoán. Chúgn thích tương tác với những người có hành vi dễ dự đoán trước. Chúng xem videos, và chơi các trò chơi điện tử vì chúng dễ dự đoán trước sau một lần đã xem. Chúng thậm chí còn tìm kiếm và học những gì có quy luật dự đoán trực quan được trong thế giới quanh chúng, như chữ, hình dạng, đường ray tàu hỏa.
Nếu bạn hiểu khái niệm này và suy ngẫm về nó, bạn sẽ biết cách tận dụng nhu cầu này của con để giúp con học kỹ năng ngôn ngữ mới, kỹ năng xã hội và học đường mới.

Bạn cũng sẽ biết cách để tránh việc vô tình dạy trẻ dùng cách hành vị ngỗ ngược để thỏa mãn nhu cầu về tính dự đoán.

Cuối cùng, bạn thậm chí sẽ biết cả cách tận dụng niềm yêu thích tính dự đoán của con bạn để giúp con bạn chấp nhận những tình huống ít theo quy luật dự đoán hơn. Nếu xuôn xẻ, bạn sẽ biết tận dụng niềm yêu thích này của trẻ để mở ra một chặng đường thưởng thức cái mới cũng như trở thành người tư duy ngày càng linh hoạt hơn flexible thinker. Bạn sẽ sớm nhận ra rằng việc sử dụng ý tưởng này để lôi cuốn và dạy con mầu nhiệm thế nào!

Trẻ thường

Trẻ thường hay thích tham gia vào việc tìm hiểu hành vi của mọi người trong gia đình và bạn bè để hiểu xem ý định của họ là gì (social intent).

Nếu mẹ to giọng, trẻ sẽ nhìn mặt mẹ để xem ý mẹ là sao. Trẻ đó sẽ hiểu ra là nếu mặt mẹ vui thì mẹ nói to là để bày tỏ sự vui sướng. Nếu mặt mẹ buồn thì có nghĩa là mẹ nói to là để bày tỏ nỗi buồn. Và trẻ đó biết kết nôi việc mẹ to tiếng với niềm vui và cả nỗi buồn hay bất kỳ nỗi niềm nào mà mẹ thể hiện ra ngoài khi nói to.

Vì thế, nếu mẹ nói Oh Wow! Bằng nét mặt vui vẻ thì trẻ đó sẽ hiểu là mẹ nói thế để tỏ ra vui mừng.

Nhưng nếu mẹ nói Oh Wow! Đầy ngỡ ngàng, thì trẻ đó sẽ hiểu là Oh Wow! Nghĩa là gì đó không ổn!

Ngay cả nếu mẹ nói Oh Wow! Theo hai cách, trẻ đó cũng sẽ biết từ đó được sử dụng để biểu lộ cả hai trạng thái cảm xúc.

Tìm hiểu ý định giao tiếp của mọi người

Trẻ TK gặp nhiều khó khăn hơn để hiểu ý định giao tiếp của mọi người. Trẻ sẽ không hiểu thế nào là ý định giao tiếp một thời gian và không hề biết làm thế nào để hiểu ý nghĩa của từ như trẻ khác. Dù đã học ngôn ngữ rồi, nhưng chúng vẫn thấy ngôn ngữ rất khó học và dễ bị hiểu nhầm!

Trẻ TK có thể không để ý đến câu Oh Wow! Hoặc có thể hiểu theo một cách khác. Ví dụ, trẻ TK có thể tìm hiểu trình tự diễn ra sự việc, nhận ra cái gì xảy ra trước và sau câu đó và cố gắng nhớ lại trình tự đó. Nếu trẻ nghe thấy câu Oh Wow! Ngay sau khi mẹ bị búa đập vào tay, trẻ TK có thể sẽ lấy búa và đập tiếp vào tay mẹ để thử nghiệm lý thuyết là có thể có mối liên hệ trước sau giữa việc đập búa và câu nói đó. Trẻ sẽ muốn xem xem mẹ có nói Oh Wow! Không nhưng trẻ sẽ không bao giờ hiểu ý mẹ là mình bị đau khi nói Oh Wow! Và nó cũng chẳng gợi ý cho trẻ biết là như thế nghĩa là mẹ bị đau. Tất nhiên, nếu mẹ làm vậy 3 lần liên tiếp (đây là ví dụ, còn tất nhiên trong thực tế chẳng ai làm vậy) thì trẻ TK sẽ thực sự muốn cầm búa và đập vào tay mẹ--chẳng phải vì trẻ không yêu mẹ, mà chỉ do trẻ hoàn toàn vô cảm với nỗi đau của mẹ và muốn tìm ra mối liên hệ giữa câu Oh Wow! Và cái búa với mẹ--giống một nhà khoa học.

Nhưng chẳng ai làm vậy, đúng không? Except if the child with ASD happens to grab hold of baby brother and baby brother happens to cry. This could happen three times in a row and then the child with ASD is hooked on grabbing baby brother and yet again getting the predictable response of a loud cry.

Và đây là ý nghĩa của câu chuyện này

Bạn nên dành những hồi đáp theo quy luật và thú vị cho những gì bạn muốn trẻ lặp đi lặp lại. Đừng hồi đáp theo quy luật với những hành vi bạn muốn giảm thiểu hoặc loại bỏ.

Đây là một khái niệm rất khó thuyết phục để bố mẹ tin – nhưng nếu bạn quan sát những gì con làm, bạn sẽ thấy con bạn thường bỏ sót phần ẩn ý xã hội trong các tình huống và chỉ nhớ máy móc trình tự của một tình huống tương tự thôi. Con bạn thực sự có thể không hiểu hết ý định của bạn, và có thể không hiểu hết được các ẩn ý xã hội mà chỉ thấy là sự việc B xảy ra sau sự kiện A theo một quy luật dự đoán được một cách thú vị.

Ví dụ, trẻ ngắt lá từ trên cây xuống. Bạn nói, "Đừng làm vậy, cây đẹp thế con đừng ngắt lá." Dù bạn có nói với giọng nghiêm, cao giọng bực bội hay phệt vào đít con (chúng tôi không khuyến khích việc này) thì trẻ vẫn không thôi làm vậy lần sau. Tôi biết nhiều cha mẹ kể lại những chuyện tương tự vậy.

Nếu bạn luôn phản ứng theo đúng một quy luật với một hành vi của trẻ, phản ứng của bạn sẽ là thứ phần thưởng cho trẻ. Giống như thể "Hey, cái này ngộ phết. Mình sẽ thử làm nữa!"

Nếu bạn cáu lên khi phản ứng theo một quy luật thì cũng chẳng khá hơn. Trẻ TK có xu hướng bắt chước giọng bực tức hơn là giọng trung hòa. Vì thế khi con bạn nghe bạn bực, trẻ sẽ coi đó là một điều thú vị! Con bạn có thể sẽ bắt chước bạn. Giờ thì trẻ không những không ngừng làm những gì bạn cố ngăn trẻ, mà trẻ sẽ còn vừa làm vừa la hét với giọng cáu kỉnh giống giọng của bạn! Và tình trạng này tôi gặp ở hầu hết các trẻ tôi biết, cho đến khi cha mẹ hiểu ra bản chất vấn đề.

Nếu bạn cáu lên khi phản ứng theo một quy luật thì cũng chẳng khá hơn. Trẻ TK có xu hướng bắt chước giọng bực tức hơn là giọng trung hòa. Vì thế khi con bạn nghe bạn bực, trẻ sẽ coi đó là một điều thú vị! Con bạn có thể sẽ bắt chước bạn. Giờ thì trẻ không những ngừng làm những gì bạn cố ngăn trẻ, mà trẻ sẽ còn vừa làm vừa la hét với giọng cáu kỉnh giống giọng của bạn! Và tình trạng này tôi gặp ở hầu hết các trẻ tôi biết, cho đến khi cha mẹ hiểu ra bản chất vấn đề.

Điều này rất khó tin với các cha mẹ nên tôi sẽ cho bạn một ví dụ nữa. Nếu trẻ trèo lên thành ghế sofa và nhảy xuống, và bạn sẽ nói "Không được! Không trèo lên ghế!" thì khả năng là con bạn sẽ vẫn trèo lên ghế để xem xem bạn có nói như vậy nữa không. Nếu bạn làm đúng vậy, thì tuyệt quá! Đây sẽ là một trò chơi dự đoán quy luật cho trẻ. Nếu bạn phạt trẻ ngồi yên ở ghế thì trò chơi sẽ có thêm phần mới. Trẻ sẽ trèo, bạn quát, trẻ nhảy xuống, bạn phạt trẻ ngồi ghế. Trò này càng nhộn hơn! Dưới con mắt của trẻ, đây là một trò chơi theo lộ trình route game.
Hãy nói cho trẻ nên làm gì và chỉ cho trẻ thấy cần làm gì.
Đừng bảo trẻ không được làm này nọ!

Mời bạn đọc thêm ở bài Đem tính dự đoán được vào các trò chơi Predictability II.

Dạy trẻ biết kêu ca, phàn nàn

Nguồn http://www.autismgames.org/

Không phải lúc nào chúng ta cũng làm được điều ta muốn. Hoặc được ở bên người ta thích. Hoặc mọi thứ đều diễn ra như ta hy vọng. Những sự thực thất vọng này là nguyên nhân dẫn đến phàn nàn.
Tư duy kiểu trắng đen

Trẻ của bạn có thể không biết phàn nàn cũng là một lựa chọn cho chúng. Hầu hết trẻ TK đếu tư duy theo lối trắng đen. Chúng thường thích làm một hoạt động hoặc từ chối không tham gia tý nào cảll!

Trẻ TK thường có phản ứng tình cảm quá thái. Khi bạn dạy trẻ biết phàn nàn, bạn đang giúp chúng biết diễn dịch những cảm xúc tiêu cực theo cách có thể làm dịu cảm xúc đó ở chừng mực dễ chịu hơn.

Bạn muốn trẻ có thể phân biệt các loại cảm xúc tiêu cực khác nhau hoặc nói chính xác hơn là bạn muốn trẻ biết diễn dịch các cảm xúc theo nhiều cách khác nhau. Ví dụ, bạn có thể muốn trẻ tin rằng ta có thể không thích sự vật nào đó nhưng không đến độ phải phản ứng quyết liệt. Bạn muốn trẻ hiểu rằng đôi khi có thể nói Con không thích vậy chứ không phải Con không làm đâu.

Vì thế ta sẽ dạy trẻ phàn nàn như là một cách đẻ nói ra ta cảm thấy thế nào nhưng không để cảm xúc chế ngự hành vi trong mọi tình huống.

Những từ dùng để phàn nàn

Dưới đây là ví dụ các câu ta thường dùng để phàn nàn:
 Cái này khó quá!
 Con không thích cái này đâu
 Khỉ thật!
 Con không muốn …
 Chẳng hay ho gì.
 Khiếp lên được!

Nên dùng những câu nào để đáp lại lời phàn nàn của trẻ

Chia sẻ cảm xúc

Nguồn www.autismgames.org

Vẽ mặt người

Vẽ một vòng tròn và nói vòng tròn. Vẽ hai mắt và vừa vẽ vừa nói mắt, mắt. Vẽ mũi và nói mũi. Sau đó cười và vừa vẽ miệng cười vừa nói vui. Hãy bật cười thật tự nhiên và cố gắng tỏ ra hạnh phúc thật sự khi làm vậy.
Với các mặt cảm xúc khác, cũng làm tương tự như vậy. Vẽ mồm răng cưa làm mặt tức giận, vẽ nước mắt trên khuôn mặt làm mặt buồn, và mắt và mồm tròn làm mặt sợ. Vẽ một đường thẳng làm mồm và nói với giọng thật trung tính khi bạn nói mặt bình thường. Khả năng diễn những trạng thái tình cảm thật thuyết phục là rất quan trọng để trò chơi này thành công.

Nếu trẻ không thích mặt buồn, sợ hay giận, hãy nói tạm biệt mặt buồn và xóa mặt đó đi.
Sau khi trẻ đã học được trình tự của trò chơi, hãy đợi trẻ nói cho bạn biết trẻ muốn vẽ mặt gì trước khi bạn vẽ mồm.


Gọi tên các cảm xúc và công khai chia sẻ chúng

Khi trẻ buồn, vẽ một mặt buồn hoặc lấy ra tranh vẽ mặt buồn. Hãy nói, bạn buồn, bạn trông buồn quá thôi. Nhìn kìa, nước mắt đấy. Tương tự, hãy nói lên trạng thái của trẻ khi trẻ tức giận, sợ, vui, và bình thường.

Ở trò chơi Silly Six Pins Game, chúng ta sẽ diễn các trạng thái tình cảm mà chúng ta thấy ở trên mặt của cây bowling. Nhiều trẻ thích Mặt hề và Mặt sợ nhất nhưng một số trẻ lại thích bỏ mặt sợ đi trước khi vào trò chơi.


Trò chơi Hãy biến đi!

Tôi có một trẻ tên là Marco. Cậu thích cắn, đánh và hét khi người khác lại quá gần hoặc sờ vào đồ vật của cậu.
Trong thực tế, tôi phải có đến vài trẻ giống Marco. Và tôi thường áp dụng trò Hãy biến đi!
Những từ này cứ như có phép màu. Khi tôi nói đến từ này thật to, nó dường như nói ra được cảm xúc của Marco. Và chúng báo cho người khác nên tránh xa cậu ra.

Tôi thường dạy những từ này bằng cách sử dụng talking buttons trước. Trẻ sẽ học được những từ này nhanh hơn. Với trẻ đã nói được, tôi chỉ sử dụng cách này 1 vài lần thôi. Sau đó, tôi thường đổi sang dùng câu Hãy trở lại! Khi trẻ nói Hãy biến đi, trẻ sẽ nhanh chóng nhận ra cần phải làm sao để người đó quay trở lại thì mới có thể tiếp tục nói Hãy biến đi! lần nữa.


Lắp hình con hươu cao cổ

Trong trò chơi Lắp hình con hươu cao cổ Build a Giraffe Game này, bạn sẽ thấy đoạn băng quay này có thể dùng để dạy ta biết xử trí với một tình huống ngoài dự kiến mà không quá bực tức. Khi con hươu bị vỡ rời ra, tôi làm mẫu cho bạn xem nên bày tỏ sự bực dọc như thế nào và tiếp tục công việc một cách thận trọng.


Đọc sách để chia sẻ cảm xúc

Trong đoạn băng quay này, bạn sẽ thấy ta có thể làm mẫu cho trẻ xem cách bày tỏ cảm xúc thế nào khi đọc một cuốn sách.
Dần dần, hầu như trẻ nào cũng sẽ yêu thích trò đọc sách này. Tuy nhiên trò này hơi mất thời gian thiết lập ban đầu.
Nếu bạn cho trẻ xem đoạn băng này trước khi rủ trẻ tham gia, bạn sẽ rút ngắn được thời gian này.